از تعریف ناصرالدین شاه تا طعنه ی صادق هدایت/ وقتی توپ مرواری پای ثابت مراسم چهارشنبه سوری بود

به گزارش خبرگزاری سفیر سبز، روزگاری در پایتخت علاوه بر روشن کردن آتش و جستن از روی آن و قاشق زنی در چهارشنبه سوری، مراسم دیگری هم به جد اجرا می شد؛ مراسمی برگرفته از یک خرافه که آبشخورش معلوم نبود. مراسم این بود: زنان و دختران ساده لوح تهرانی در میدان ارک جمع می شدند و به نوبت از زیر توپ نظامی بزرگ واقع در آن میدان که به توپ مرواری یا توپ مروارید معروف بود رد می شدند، به آن تکه پارچه ای می بستند و یا بخشی از لباس شان را به آن متبرک می کردند! آن ها سخت بر این باور بودند که این کارها موجب باز شدن بخت یا حل مشکلات زندگی شان می شود؛ البته همه چیز به نیت خود شخص بستگی داشت که مثلا می خواست سفیدبخت شود، بچه دار شود یا چیز دیگری…

توپ مرواری در در زمان فتحعلی شاه ساخته شده بود و آیین چهارشنبه سوری زنان در حول آن به طوری که در بالا یاد شد، در دوران ناصرالدین شاه در اوج رونق بود. این توپ اکنون در مدخل ساختمان شماره ی هفت وزارت امور خارجه قرار دارد.

فرحناکی شاهِ شهید

ناصرالدین شاه در یادداشت های روزانه ی خود در تاریخ سه شنبه 25 شعبان 1310، برابر با 24 اسفند 1271 که دقیقا مصادف با شب چهارشنبه سوری است، به تمسک زنان تهرانی به توپ مرواری اشاره کرده و از تماشای این صحنه بسیار سرگرم شده است! او می نویسد:

«امشب شب چهارشنبه آخر سال است. زن ها اعتقادی دارند به توپ مروارید و جمع می شوند آن جا – ما از پارسال می دانستیم. از در اندرون که پیاده شدیم، یک سر رفتیم دیوان خانه و باغ میدان. دیدیم بلی، زن خیلی زیادی پیر، جوان، دختر جمع شده اند و یکی یکی می آیند از دور توپ – که از تفنگ نرده گذشته اند – توپچی یکی صد دینار می گیرد و زن ها را توی نرده می کند و زن ها می روند از زیر روپوشیِ توپ می گذرند و از آن طرف بیرون می آیند، برای بخت یا سفیدبختی اعتقادی دارند. تماشا کردیم؛ به قدر دویست سیصد نفر زن ها رفته بودند و به قدر هفتصد هشتصد زن دیگر نشسته بودند که بعد از این بروند. دیدیم اولا بد وضعی است که توپچی پول بگیرد؛ ثانیا این که نزدیک غروب است، تا این همه زن ها بیایند یکی یکی پول بدهند و بگذرند شب می شود و دور نیست توپچی… امین همایون را صدا کردیم، دو تا اشرفی دادیم، گفتیم ببر به توپچی بده – از پیش خودت – و بگو این دو تومان را بگیر و کار نداشته باش. امین همایون رفت و به توپچی گفت. اول توپچی ترسید که مبادا مواخذه[ای] چیزی بکنند. بعد دو تومان را که گرفت توپچی، رفت آن طرف. بعضی سربازهای بی عار هم که آن جاها راه می رفتند و زن ها را تماشا می کردند، همین که دیدند توپچی رفت، بنا کردند ترکی و فارسی به این زن ها حرف زدن که «پا شید! حالا خوب شد توپچی رفت مفت شد؟» که زن ها ریختند یک دفعه رو به توپ و رفتند زیر آن روپوش و از آن طرف بیرون می آمدند؛ و بعد هم باید از زیرِ نقاره خانه و صدای دُمبک و این ها بگذرند که سفیدبخت بشوند. قدری تماشا کردیم؛ بعد چند تا ده شاهی از جیب خودمان بیرون آوردیم و از پشت تجیر [دیواری از پرده ی کلفت کرباس] انداختیم هوا توی زن ها، این ها دیدند پول است، ریختند روی هم و جمع کردند. باز چند تای دیگر انداختم، باز ریختند و جمع کردند، اما فهمیدند که باید شاه این جا باشد، آمدند رو به تجیر و هی صدا می کردند و پول می خواستند و از سوراخ های تجیر، انگشت هاشان را درمی آوردند. چند تا هم دو هزاری و پنج هزاری دادیم به زن ها. بعد دیدیم خیر خوب نیست، آمدیم این طرف. حقیقتا این وضع زن ها، وضع باتماشا و فرحناکی بود. بعد آمدیم اندرون. اوضاع شب چهارشنبه ی آخر سال، از بوته و کوزه همه چیز حاضر بود. بوته ها را آتش زدند، می جَستند از روی بوته، می دویدند، کوزه ها را می شکستند؛ خیلی تماشا داشت.»

نیش قلمِ صادق

اگرچه شاهد شهید از این صحنه سرگرم شده بود، اما صادق هدایت در کتاب معروف خود «توپ مرواری» به شیوه ی همیشگی اش با نیش قلم این خرافه را به باد تمسخر و انتقاد گرفته است. او در آغاز کتاب می نویسد:

«اگر باورتان نمی شود بروید از آن هایی که دو سه خشتک از من و شما بیش تر جر داده اند بپرسید. گیرم که دوره ی برو بروی توپ مرواری را ندیده باشند، حتما از پیر و پاتال های خودشان شنیده اند. این دیگر چیزی نیست که من بخواهم از تو لنگم دربیاورم عالم و آدم می دانند که در زمان شاه شهیدش توپ مرواری توی میدان ارک شق و رق روی قنداقه اش سوار بود. بر و بر نگاه می کرد، بالای سرش دهل و نقاره می زدند. هر سال شب چهارشنبه سوری دورش غلغله ی شام می شد؛ تا چشم کار می کرد مخدرات یایسه، بیوه های نروک ور چروکیده، دخترهای … یا بالغ های دم بخت از دور و نزدیک هجوم می آوردند و دور این توپ طواف می کردند. به طوری که جا نبود سوزن بیندازی آن وقت آن هایی که بخت شان یاری می کرد، سوار لوله توپ می شدند، از زیرش در می رفتند یا این که دخیل به قنداقه و چرخش می بستند، یا اقلا یک جای تن شان را به آن می مالیدند. نخورد نداشت که تا سال دیگر به مرادشان می رسیدند؛ زن های ناامید امیدوار می شدند، ترشیده ها ترگل و ورگل می شدند، خانه بابا مانده ها به خانه ی شوهر می رفتند. زن های نروک هم دو سه تا بچه دوقلو از سر و کول شان بالا می رفت و بچه های شان هی بهانه می گرفتند که «ننه جون من نون می خوام» قراول نگهبان توپ هم تا سال دیگر نانش توی روغن بود، دو تا چشم داشت دو تای دیگر هم قرض می کرد و توپ را می پایید که مبادا خاله شلخته ها بلندش بکنند و تا دنیاست آن را وسیله بخت گشایی خودشان قرار دهند…»