پدیدآورندگان فرش رنگی هرمز

پدیدآورندگان فرش رنگی هرمز گروهی از هنرمندان، ایده پردازان و مردم محلی جزیره هستند که با همکاری یکدیگر این پدیده هنری بی نظیر را از دل خاک های رنگین جزیره خلق کردند. شناخت این افراد و مسیر پرفراز و نشیب خلق این اثر، روایتی عمیق از تلاش، خلاقیت و چالش های هنر محیطی در ایران را پیش چشم می گذارد.

فرش خاکی یا رنگی هرمز، پدیده ای هنری و فرهنگی باشکوه است که با رنگ های خیره کننده اش، جزیره کوچک هرمز را در سطح ملی و جهانی مورد توجه قرار داد. این اثر، فراتر از یک نقاشی ساده بر روی زمین، به نمادی از ظرفیت های هنری و طبیعی ایران تبدیل شد و هر ساله هزاران بازدیدکننده را به سمت خود جذب می کرد. اما در پس این زیبایی چشم نواز، داستانی از تلاش های بی وقفه، ایده های خلاقانه و همچنین چالش ها و حواشی وجود دارد که پدیدآورندگان آن را در بر می گیرد.

در این روایت، به واکاوی عمیق تر این پروژه هنری پرداخته می شود؛ چه کسانی این ایده را در ذهن پروراندند؟ چگونه توانستند آن را از مرحله تصور به واقعیت تبدیل کنند؟ رویکردهای مختلف در خلق این فرش چه بود و چه حواشی ای این مسیر را همراهی کرد؟ درک کامل این فرایند، نه تنها به معرفی چه کسانی، بلکه به شرح چگونه این شاهکار هنری خلق شد، کمک می کند و درس هایی ارزشمند برای پروژه های هنری-اجتماعی آینده در بر دارد.

جرقه های آغازین: از خاک تا ایده «فرش»

پیش از آنکه فرش خاکی هرمز به شکل گسترده ای شناخته شود، جزیره هرمز مدت ها صحنه فعالیت های هنری محیطی بود که بسیاری از آن ها با بهره گیری از خاک های رنگارنگ و منحصر به فرد این جزیره انجام می گرفت. دکتر احمد نادعلیان از سال های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷، نقشی برجسته در معرفی و استفاده از این خاک ها در قالب هنر محیطی داشت. فعالیت های او و کارگاه هایی که برگزار می کرد، زمینه ساز آشنایی هنرمندان و مردم با ظرفیت های بی بدیل خاک هرمز شد و جرقه های اولیه برای خلق آثاری بزرگ تر را در ذهن ها کاشت.

اغلب داستان های محلی روایت می کنند که ایده اولیه فرش خاکی از کجا نشأت گرفته است. گفته می شود که محمد نوریزاد، از فعالان فرهنگی، با مشاهده آثار هنری محیطی که با خاک بر روی زمین خلق می شد، آن ها را به فرش تشبیه کرده است. این تشبیه، به سرعت در ذهن همایون امیرزاده، مدیرکل وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی هرمزگان، جای گرفت و به او الهام بخشید تا به فکر خلق اثری عظیم تر بیفتد. در آذر ماه سال ۱۳۸۷، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی هرمزگان، با هدف ثبت یک رکورد جهانی در گینس، فراخوانی را برای خلق بزرگترین فرش خاکی جهان منتشر کرد. این فراخوان، نقطه آغاز تلاشی جمعی و پرشور بود که سرنوشت هنری جزیره هرمز را تغییر داد.

نخستین فرش خاکی: رونمایی از یک تلاش جمعی

در تاریخ ۲۷ آبان ماه ۱۳۸۷، خبری منتشر شد که از آغاز پروژه ای بزرگ در جزیره هرمز حکایت داشت. همایون امیرزاده، مدیرکل وقت ارشاد استان هرمزگان، به عنوان ایده پرداز اصلی این طرح در این مرحله شناخته می شد و محمد بانوج، از انجمن هنرهای تجسمی هرمزگان، مسئولیت مدیریت اجرایی پروژه را بر عهده داشت. این طرح با حمایت و همت انجمن هنرهای تجسمی و اداره ارشاد استان، در ابتدا با اهدافی متفاوت از آنچه بعدها شکل گرفت، آغاز شد.

طرح اولیه و تکامل مضامین

طرح اولیه فرش خاکی، مضامینی ملی و انقلابی را در بر می گرفت؛ نمادهایی از سی امین سال پیروزی انقلاب اسلامی، لاله های شهادت، انارهای دانش و فهم ایرانی، و نخل های دفاع مقدس در کنار تصویر خلیج فارس، از جمله المان های اصلی بودند. اما با گذشت زمان و گسترش این پروژه، مضامین طرح ها نیز تکامل یافتند. تدریجاً، رویکردهای اسطوره گرایی و عرفان گرایی جای خود را به مفاهیم اولیه دادند و فرش خاکی به بستری برای بازتاب فرهنگ، سنت ها و افسانه های غنی هرمزگان تبدیل شد.

تیم طراحی و اجرایی اولیه (آذر ۱۳۸۷ – ساحل سنگ مرغی)

اجرای نخستین فرش خاکی در ساحل سنگ مرغی جزیره هرمز، نتیجه تلاشی بی وقفه و شبانه روزی تیمی بزرگ و متخصص بود. این گروه، متشکل از هنرمندان، طراحان، و نیروهای پشتیبانی از سراسر استان، برای خلق این اثر هنری عظیم گرد هم آمدند. مسئولیت ها و نقش آفرینی ها در این پروژه به شرح زیر بود:

• مدیر پژوهش و تحقیقات: ابوذر نوروزی نژاد
• کمیته طراحی و اجرا:
  • طراحان کاراکتر و Layout: امیر مسلم زاده، امیر غفارزاده
  • طراحان موتیف و حاشیه: آمنه رئیسی، فرانه جلالی، سهیلا کشفی، احسان میرحسینی
  • طراح موتیف: ابوذر نوروزی نژاد
• مدیر هماهنگی بخش هنری: لاله فلاحتی
• مدیر اجرایی: احمد کارگران
• مدیر پشتیبانی و تدارکات: محمد بانوج
• تیم پشتیبانی و تدارکات: محمد ایرندگانی، هادی بانوج، پیمان بخشی، مسعود بهزادی فر، امین تیماس، نبی تیماس، حمیدرضا حاجی پشت گل، محمدجواد حاجی زاده، رضا دهقانی، احسان ذبیح رضوانی، علیرضا رحیمی، رضا رمضان پور، سامان صادقی، میلاد عامری، هادی علیشاپور، حسن نیکزاد
• هنرمندان افتخاری و بومی: فاطمه بردال، لیلا مقصودی، فهیمه جلالی، شیرین آقایی، مانیه علویان و حدود ۵۰ نفر از ساکنین جزیره برای تفکیک خاک
• نیروهای پشتیبانی محلی: شهرداری و بخشداری جزیره هرمز، نیروی انتظامی

این فرش با ابعاد حدود ۱۲۰۰ متر مربع، در ساحل سنگ مرغی به مدت ده روز با کار بی وقفه اجرا شد و رونمایی آن در تاریخ ۱۹ آذر ۱۳۸۷، نقطه عطفی در تاریخ هنرهای محیطی ایران به شمار می رود. این رویداد نه تنها به دلیل ابعاد عظیم و زیبایی بصری اش، بلکه به خاطر مشارکت گسترده هنرمندان و مردم محلی، از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و توانست نگاه های بسیاری را به سوی جزیره هرمز معطوف سازد.

دوره های بعدی اجرا: تداوم و تکامل

پس از موفقیت نخستین دوره، اجرای فرش خاکی هرمز به یک سنت سالانه تبدیل شد که هر بار با طرح ها و مضامین جدید، روح تازه ای به جزیره می بخشید. این تداوم، مدیون تلاش و همت گروه های هنری و هنرمندانی بود که این ایده را پذیرا شدند و آن را توسعه دادند.

دوران گروه هنری «نوهرمز» (سال های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۳)

در سال های پس از نخستین اجرا، گروه هنری «نوهرمز» به ریاست احمد کارگران، مسئولیت اصلی اجرای فرش خاکی را بر عهده گرفت. این گروه، که از هنرمندان بومی و فعال استان تشکیل شده بود، شش دوره از فرش خاکی را در جزیره هرمز به اجرا درآورد. در این سال ها، ابعاد فرش ها نیز رشد کرد و تا ۱۵۰۰ متر مربع وسعت یافت. گروه «نوهرمز» در تثبیت و گسترش این رویداد هنری نقش کلیدی ایفا کرد و توانست با ارائه طرح های متنوع و الهام گرفته از فرهنگ و طبیعت هرمزگان، جذابیت این اثر را برای مخاطبان دوچندان کند. این دوران را می توان نقطه اوج فرش خاکی هرمز در جذب گردشگر و معرفی ظرفیت های هنری جزیره دانست.

دوره پایانی (سال ۱۳۹۶)

آخرین دوره اجرای فرش خاکی هرمز در سال ۱۳۹۶ انجام شد. در این دوره، تیمی جدید با هدایت مهدی درویشی، این پروژه را به سرانجام رساند. با احتساب این دوره، مجموعاً هفت دوره از فرش خاکی هرمز در طول سال ها به نمایش درآمد. هرچند که پس از این تاریخ، اجرای فرش خاکی به دلایل مختلفی متوقف شد، اما میراث فرهنگی و هنری آن همچنان در خاطره ها باقی مانده است.

چالش ها و حواشی پدیدآورندگان

در کنار زیبایی و موفقیت های فرش خاکی هرمز، این پروژه با چالش ها و حواشی متعددی نیز روبرو بود که برخی از آن ها تا امروز نیز محل بحث و تأمل هستند. این حواشی، اغلب به مسائلی مربوط به مالکیت، محیط زیست و رویکردهای هنری برمی گشتند.

مالکیت مادی و معنوی

یکی از اصلی ترین چالش ها، بحث بر سر مالکیت مادی و معنوی ایده فرش خاکی بود. روایت های متناقضی در این زمینه وجود دارد که گاهی به اختلاف نظرهایی بین ایده پردازان اولیه و گروه های اجرایی منجر می شد. دکتر احمد نادعلیان، که سال ها پیش از اجرای فرش خاکی، فعالیت های گسترده ای با خاک های رنگی جزیره انجام داده بود، دیدگاه های خاص خود را درباره نقش خود در شکل گیری این ایده و چگونگی جدایی اش از برخی دوستان قدیمی بیان می کرد. او اشاره داشت که برخی افراد برای تملک مالکیت معنوی این اثر تلاش می کردند، در حالی که واقعیت این بود که این اثر محصول یک کار جمعی بوده و توافق همگانی بر مالکیت فردی آن وجود نداشت. این موضوع نشان می دهد که چگونه یک ایده می تواند در گذر زمان و با مشارکت افراد مختلف، ابعاد گوناگونی پیدا کند و مسئله مالکیت آن پیچیده شود.

همایون امیرزاده در گفت وگو با هفته نامه فرهنگی هنری هرمزگان فردا گفته است: «رونمایی از فرش خاکی در آن زمان با استقبال بیشتری روبرو بود تا استقبال از رئیس جمهور! به هرحال فرش بهانه ای شد که ما آداب و رسوم خودمان را یکبار دیگر معرفی کنیم.» این نقل قول نشان دهنده اهمیت و تأثیر رسانه ای این پروژه در زمان خود است.

انتقادات زیست محیطی

با گذشت زمان و تکرار اجراهای فرش خاکی، انتقاداتی جدی در خصوص آسیب های زیست محیطی این طرح مطرح شد. جابجایی چندین تن خاک از نقاط مختلف جزیره به محل اجرای فرش، یکی از نگرانی های اصلی بود. خاک های رنگی هرمز، یک منبع طبیعی کمیاب و ارزشمند به شمار می روند و برداشت بی رویه آن ها می توانست به تخریب طبیعت جزیره منجر شود. علاوه بر این، پس از بارش باران، مقدار زیادی از این خاک ها به دریا وارد می شد که به هدررفت منابع کمیاب و احتمالاً آسیب به اکوسیستم دریایی منجر می گردید. کارشناسان محیط زیست ابراز نگرانی می کردند که ادامه این روند می تواند خاک های رنگی هرمز را در طی چند دهه نابود کند و آسیب های جبران ناپذیری به طبیعت بکر جزیره وارد آورد. بحث عدم رعایت مبانی اخلاقی رفتن به محیط نیز در برخی از این اجراها مطرح شد که نشان دهنده اهمیت تعادل بین هنر و حفظ محیط زیست است.

تمرکز بر رکوردشکنی (گینس گرایی)

یکی دیگر از حواشی مهم، تمرکز بیش از حد بر ثبت رکورد در کتاب گینس بود. این رویکرد، گاهی اوقات به جای ارزش هنری و مفهومی اثر، ابعاد کمی و بزرگی فرش را در اولویت قرار می داد. این تمرکز بر گینس گرایی مورد انتقاد بسیاری از هنرمندان و منتقدان قرار گرفت. برخی معتقد بودند که این رویکرد، ماهیت هنری اثر را مخدوش می کند و می تواند به دست افرادی کمتر متخصص سپرده شود که تنها به دنبال ثبت یک رکورد باشند، نه خلق یک اثر هنری ارزشمند. این مسئله، بحث های زیادی را در مورد هدف و ماهیت هنر محیطی و همچنین جایگاه آن در جامعه هنری ایران برانگیخت.

احمد کارگران در نشستی خبری عنوان کرده بود: «کشف خاک های رنگی جزیره و استفاده آن در تولید آثار هنری نقطه عطفی در تاریخ هنرهای تجسمی استان محسوب می شود. استفاده از خاک های رنگی جزیره هرمز برای اولین بار در سال ۱۳۸۵ اتفاق افتاد و پس از برگزاری جشنواره هنرهای محیطی، خاک جزیره در سطح ایران معرفی و هم اکنون هنرمندان زیادی از کشور و حتی جهان از آن استفاده می کنند.»

میراث فرهنگی و هنری پدیدآورندگان فرش خاکی

علی رغم تمام چالش ها و حواشی، فرش خاکی هرمز میراثی فرهنگی و هنری ارزشمندی از خود برجای گذاشت. این پدیده، فراتر از یک رویداد مقطعی، توانست تأثیرات عمیقی بر جامعه محلی و همچنین نگاه جهانی به جزیره هرمز داشته باشد.

1. معرفی جزیره هرمز و خاک های رنگی آن به جهان: این فرش، به عنوان یک پدیدآورندگان فرش رنگی هرمز، جزیره را در کانون توجه قرار داد و خاک های منحصر به فرد آن را به دنیا معرفی کرد.
2. ایجاد بستری برای مشارکت هنرمندان بومی و مردم محلی: این پروژه، فرصتی بی نظیر برای مشارکت ساکنین جزیره، به ویژه زنان و کودکان، در خلق یک اثر هنری ملی فراهم آورد که حس غرور و تعلق را در آن ها تقویت کرد.
3. برجسته کردن فرهنگ، سنت ها و افسانه های هرمزگان از طریق هنر: طرح های فرش، اغلب با الهام از اسطوره ها، لباس های محلی، حیوانات بومی و قلعه تاریخی هرمز، به ابزاری برای روایت داستان های این سرزمین تبدیل شدند.
4. ایجاد حساسیت عمومی نسبت به هنر محیطی و حفظ طبیعت: هرچند که این پروژه با انتقادات زیست محیطی همراه بود، اما به طور ناخواسته، بحث حفاظت از خاک های جزیره و اهمیت هنر محیطی را در افکار عمومی برجسته ساخت.
5. تبدیل شدن به یک پدیده فرهنگی-هنری کم نظیر: فرش خاکی هرمز، به اذعان بسیاری، عاملی مهم در جذب گردشگران و رونق اقتصادی جزیره بود و بازدیدکنندگان بسیاری را از داخل و خارج از کشور به هرمز کشاند.

فرش خاکی هرمز نام های دیگری نیز داشت که هر یک بخشی از داستان و هدف آن را روایت می کردند. نام هایی چون افسانه هرمز، راز خاک، قصه غصه داوود (نمادی از کشتار کودکان و مردم غزه)، لبخند ملمداس (بر اساس افسانه پری دریایی جنوب)، داماهی (ماهی بزرگ یاری دهنده در اساطیر محلی) و کلیک پرو (مکانی سنتی برای صیادی)، همگی نشان دهنده عمق فرهنگی و مضامین متنوعی بودند که در طول سال ها در این اثر تجسم یافتند.

نتیجه گیری: از ایده تا اثر

داستان فرش خاکی هرمز، روایت پیچیده ای از همگرایی هنر، طبیعت و جامعه است. این اثر هنری محیطی، نتیجه تلاش های متعدد و دیدگاه های متفاوت پدیدآورندگان فرش رنگی هرمز بود که هر یک به نوبه خود، سهمی در خلق این پدیده داشتند. از جرقه های اولیه ایده تا اجراهای عظیم و بحث های پیرامون آن، هر مرحله از این داستان، نمایانگر چالش ها و فرصت هایی است که در پروژه های هنری-محیطی وجود دارد.

شناخت دقیق نقش آفرینان، از ایده پردازان نخستین مانند دکتر احمد نادعلیان و همایون امیرزاده، تا تیم های اجرایی متشکل از هنرمندانی چون احمد کارگران و محمد بانوج، و همچنین مشارکت گسترده مردم محلی، اهمیت کار گروهی و همکاری بین بخش های مختلف را برجسته می سازد. فرش خاکی هرمز، با تمام حواشی و انتقاداتش، به عنوان یک تجربه کم نظیر در تاریخ هنر معاصر ایران ثبت شد و جزیره هرمز را به مقصدی فرهنگی و هنری تبدیل کرد. این اثر، یادآور اهمیت درس گرفتن از چالش ها برای پروژه های آینده است و مخاطبان را به احترام به میراث این پدیدآورندگان و زیبایی های بی بدیل جزیره هرمز دعوت می کند.

---

دوره اجرا	سال	مدیریت اصلی	ابعاد تقریبی	مضامین برجسته
نخستین دوره	۱۳۸۷	همایون امیرزاده، محمد بانوج	۱۲۰۰ متر مربع	ملی و انقلابی، اسطوره گرایی
دوره های بعدی (۶ دوره)	۱۳۸۷ تا ۱۳۹۳	گروه هنری «نوهرمز» (احمد کارگران)	تا ۱۵۰۰ متر مربع	فرهنگ و سنت های هرمزگان
دوره پایانی	۱۳۹۶	مهدی درویشی	نامشخص	نامشخص