بحران قفقاز و معمای کریدورهای ترانزیتی

هر چند به دلیل طرح مساله نسل کشی در غزه و بالا بودن شدت درگیریها و تلفات در این جنگ، لزوم باقی ماندن آن در راس تحلیل های سیاسی احساس می شود، اما به نظر می رسد، با توجه به تعدد تهدیدات موجود در اطراف مرزهای ایران، غفلت از سایر مسایل و مشکلات ژیوپلیتیکی حوزه پیرامونی کشور نیز به مصلحت نیست. به ویژه که در زمان اوج گیری یک بحران بین المللی، بسیاری از مقامات کشورها می کوشند در سایه تغییر تمرکز افکار عمومی جهانی، اهداف و مقاصد منطقه ای خود را که در زمان معمول باید با تحمل فشار و هزینه بالا پیش می بردند، در سکوت خبری پیگیری کنند. بحران قفقاز نیز یکی از این مسایل است که عدم غفلت از آن و آمادگی برای مدیریت شرایط در مرزهای شمال غربی طبق منافع کشور، باید یکی از الزامات دستگاه دیپلماسی کشور باشد.

بعد از جنگ سوم قره باغ در شهریور1402 که با پیروزی جمهوری آذربایجان بر نیروهای جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی و پیوستن این منطقه به باکو همراه گردید، به دلیل ورود و مداخله بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای و طرح موضوع کریدور زنگزور و احتمال تغییرات ژیوپلیتیکی در مرزهای ایران، چالش های راهبردی میان باکو و تهران افزایش یافت. هر چند ایران و آذربایجان اشتراکات فرهنگی و اقتصادی گسترده ای برای همکاری و شراکت با یکدیگر دارند، اما کریدور زنگزور می توانست با حذف دسترسی مرزی ایران به ارمنستان، منافع ژیوپلیتیکی و منطقه ای ایران را تحت تاثیر خود قرار دهد و ایران ناچار به پذیرش محدودیت های ژیوپلیتیکی جدید برای عبور ترانزیتی از شمال به جنوب و بالعکس می شد. به عبارت دیگر، عبور این کریدور از داخل خاک ارمنستان مرزهای ایران و روابط با کشور ارمنستان را محدود می کرد و یک نوع خفگی ژیوپلیتیک برای کشور به وجود می آورد. بر همین اساس بسیاری از کشورها در منطقه که در رقابت استراتژیک با ایران هستند، در کنار کشورهای غربی درباره ایجاد این کریدور به توافق رسیده بودند، اما مقامات دیپلماتیک کشورمان بر این رویکرد تاکید کردند که این بحران باید با حضور بازیگران منطقه ای و لحاظ کردن منافع همه کشورهای منطقه حل و فصل شود.

در چنین شرایطی و با وجود تنش ها و چالش های مختلف، ایران توانست سایر کشورهای منطقه به ویژه جمهوری آذربایجان را متقاعد به پذیرش پیشنهادات خود کند. درنتیجه بر اساس طرح ایران یعنی همکاری در قالب نشست منطقه ای 3+3 با حضور شش کشور ایران، آذربایجان، ارمنستان، روسیه، گرجستان و ترکیه و برقراری مسیر ترانزیتی شرقی- غربی جمهوری آذربایجان- جمهوری نخجوان از طریق ایران، این چالش مدیریت گردید.

با این وجود، برای آمریکا و رژیم صهیونیستی به همراه فرانسه و انگلیس، چینش میز مذاکرات صلح قفقاز بر اساس فرمت 3+3 قابل قبول نبود؛ چرا که می توانست منجر به تحقق صلحی پایدار و در نهایت، مسدودسازی مسیر مداخله گرایی آنها در معادلات آسیای مرکزی و توسعه حضور ناتو در این منطقه شود. بنابراین هر چند موضع رسمی آنها بعد از این نشست، حمایت از صلح و ثبات در منطقه بوده، اما رویه عملی آنها بر هم زدن توافقات صورت گرفته در نشست تهران و یا پیگیری مسیرهایی است که می تواند به اندازه کریدور زنگزور برای ایران تبعات سیاسی- اقتصادی و ژیوپلیتیک داشته باشد.

کشورهای منطقه نیز رویکردهای متفاوتی در قبال این مساله داشته اند؛ در رابطه با موضع روسیه باید گفت جنگ اوکراین تاثیر بسیاری بر رویکرد کرملین نسبت به کریدور زنگزور داشته است. در حالی که این کشور بعد از جنگ دوم قره باغ در سال 2020، مخالف شکل گیری این کریدور بود و در برابر فشارهای ترکیه و جمهوری آذربایجان برای ایجاد آن مقاومت می کرد، اما حال در اثر تبعات جنگ در اوکراین که باعث مسدود شدن مسیرهای روسیه به سمت غرب شده، مقامات روس ها به دنبال مسیرهای مواصلاتی جدید برای تجارت و ارتباط با سایر نقاط دنیا هستند. در نتیجه به نظر می رسد نگاه روسیه نسبت به ایجاد کریدور زنگزور تغییر کرده است؛ هر چند مسکو هنوز به شکل علنی از ایجاد آن حمایت نکرده است.

ترکیه نیز که از احیای کریدور زنگزور و تضعیف موقعیت ژیوپلیتیکی ایران نفع می برد، خود را در صف طرفداران آذربایجان قرار داده و در این راستا در اواخر بهمن 1402، شاهد سفر «الهام علی اف»، رییس جمهور جمهوری آذربایجان به آنکارا بر اساس دعوت رسمی اردوغان بودیم؛ سفری که در طی آن بر لزوم افزایش حجم تجارت بین دو کشور، اتحاد ترکیه و جمهوری آذربایجان و البته اتحاد جهانی ترک ها و تقویت سازمان کشورهای ترک، تاکید شد. در این راستا به نظر می رسد آنکارا به منظور پیشبرد اهداف خود در منطقه قفقاز، تلاش کرده تا در ابتکارات چندجانبه مانند تقویت سازمان کشورهای ترک و مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر مشارکت فعالانه تری داشته باشد.

گرجستان نیز به عنوان تنها کشور منطقه قفقاز که دسترسی مستقیم به دریای سیاه دارد، از آب گل آلود بحران قفقاز به دنبال افزایش نقش خود برای ترانزیت تجاری است. در نتیجه این کشور به طور مقطعی با سیاست مخالفت ایران با ایجاد کریدور زنگزور همراه شده تا توسعه و تقویت کریدور میانی (کریدور حمل و نقل بین المللی ترانس خزر) در دستور کار آذربایجان و کشورهای غربی قرار بگیرد. این طرح بخشی از برنامه توسعه ارتباطات شرق و غرب است که قلمرو روسیه و ایران را دور می زند و کشورهای اروپایی را از طریق ترکیه و گرجستان به آذربایجان و پس از آن به شرق و به ویژه چین متصل می کند.

بر این اساس، به نظر می رسد در مقطع کنونی، همسایگان ایران در مرزهای شمال غربی کشور با شتاب فزاینده ای به دنبال تثیبت جایگاه خود در کریدورهای ترانزیتی و بده و بستانهای سیاسی – اقتصادی به منظور تامین منافع خود در حوزه قفقاز هستند. از سوی دیگر، ارمنستان نیز در هفته های اخیر(4 اسفند 1402) بعد از ادعای وزارت دفاع این کشور مبنی بر کشته شدن چهار سرباز ارمنستانی در حمله جمهوری آذربایجان به مواضع مرزی این کشور، عضویت خود در سازمان «پیمان امنیت جمعی» را به حالت تعلیق درآورده و مدعی شده که «پیمان امنیت جمعی» در مورد ارمنستان اجرا نشده است؛ رویکردی که می تواند به معنای نزدیکی هر چه بیشتر ارمنستان به کشورهای غربی باشد. در این شرایط، منطقه قفقاز بار دیگر مستعد درگیری و افزایش تنش است و عدم ورود و تدبیر اندیشی جمهوری اسلامی ایران، می تواند سیر تحولات این منطقه را بر خلاف منافع و امنیت ملی کشور سوق دهد. به ویژه خطر جدی در این میان، پشت کردن جمهوری آذربایجان به توافقاتش با ایران و تلاش مجدد این کشور برای احیای کریدور زنگزور از داخل خاک ارمنستان است.

در این راستا در شرایط جدید، جمهوری اسلامی ایران باید نقش توازن گر خود در منطقه قفقاز را احیا کرده و ضمن جلوگیری از اتحاد ترکیه، آذربایجان و گرجستان برای بی اثر کردن مسیرهای ترانزیتی کشورمان و ایجاد کریدورهای جایگزین، از بازگشت گزینه استفاده از زور برای اشغال استان سیونیک ارمنستان و بازگشایی کریدور زنگزور از این مسیر، جلوگیری کرده و بر توافقات اخیر خود با باکو مبنی بر اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از داخل جمهوری اسلامی ایران تاکید کند.

از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران به واسطه برخورداری از روابط حسنه با هر دو کشور روسیه و ارمنستان، می تواند به عنوان یک میانجی در روابط آنها وارد شود و ضمن امتیاز گیری از هر دو طرف برای رعایت ملاحظات و منافع کشور در بحث کریدورها و ایتلافهای منطقه ای، مانع تیره تر شدن روابط آنها، تمایل دولت ارمنستان به بازی در زمین کشورهای غربی و باز شدن پای این کشورها و ناتو به منطقه قفقاز شود.

* استاد دانشگاه